Σκέψεις
για την εκπαίδευση … χωρίς βιβλιογραφία !
του Φώτη
Παντόπουλου*
Οι συζητήσεις με συναδέλφους και γενικότερα ανθρώπους με μεγάλη πείρα
περί τα εκπαιδευτικά είναι πάντα χρήσιμες και διαφωτιστικές. Κι αυτό γιατί
-εφόσον διαλέξαμε να είμαστε δάσκαλοι- το εκπαιδευτικό έργο ανεξαρτήτως
βαθμίδας έχει από τη φύση του τεράστιες απαιτήσεις που απορρέουν από το
ανεξάντλητο και διαρκώς διευρυνόμενο περιβάλλον τόσο της γνώσης καθαυτής, όσο
και των μεθόδων για την προσέγγιση και κατάκτησή της. Η Παιδαγωγική και η
Διδακτική, επιστήμες συμπληρωματικές μεταξύ τους και ταυτόχρονα εργαλειοθήκες
για τη βελτιστοποίηση του δύσκολου εκπαιδευτικού έργου, εξελίσσονται διαρκώς
και επιχειρούν με τα πορίσματά τους να απαντήσουν στα ερωτήματα που ανακύπτουν,
ή -καλύτερα- σε εκείνο το ένα ερώτημα/αίτημα που θέτει ο Καζαντζάκης στη “Νέα
Παιδαγωγική”: “κάμε τον άνθρωπο…”. Και επειδή μάλλον θυμάστε και την απάντηση
του Δασκάλου “έχω εδώ το εργαλείο που κάνει τους ανθρώπους”, επέλεξα -με αφορμή
που δόθηκε από φίλη πανεπιστημιακό και καλή Δασκάλα- να μιλήσω αφενός για
εργαλεία, αφετέρου να καταθέσω σκέψεις και προτάσεις για μοντέλα Διδακτικής
χωρίς όνομα απαραίτητα, αλλά σίγουρα με ταυτότητα και στόχο. Κι όλα αυτά, για
όλους εσάς που ρωτάτε, χωρίς καμιά βιβλιογραφία, όχι γιατί σνομπάρω το
επιστημονικό μέρος, αλλά γιατί νομίζω πως αν ο δάσκαλος δεν ξέρει τη δουλειά
πρέπει απλά να «κάθεται στο σπίτι του»...
Όταν αρχίζει η συζήτηση για τη Διδακτική, φτάνουμε πολύ γρήγορα στο
αυτονόητο, το πεδίο της μεθοδολογίας. Εκεί λοιπόν το λόγο έχουν οι ειδικοί και
τα επώνυμα μοντέλα, που φυσικά δεν προτίθεμαι να αμφισβητήσω σε καμία
περίπτωση. Όμως, μετά από 28 χρόνια στην τάξη με κοινό κατά κύριο λόγο
Β΄βάθμιας και το τελευταίο διάστημα και Γ΄βάθμιας, έχω να διατυπώσω μερικά
εύλογα ερωτήματα περί εκπαιδευτικής φιλοσοφίας και στοχοθεσίας, όπως αυτά
απορρέουν από την εκπαιδευτική πράξη, και να τα απευθύνω στους ειδικούς
ευελπιστώντας σε διαφωτιστικές απαντήσεις. Κι αν πρέπει εδώ -για λόγους
μεθοδολογίας- να ονομάσουμε τους “ειδικούς”, πρόκειται για τις συντακτικές
ομάδες των σχολικών βιβλίων, τις ομάδες που καταρτίζουν τα αναλυτικά
προγράμματα, τους σχολικούς γενικά συμβούλους και φυσικά τους εκπαιδευτικούς. Υποκείμενο
της διαδικασίας ας μην ξεχνάμε πως δεν είναι μόνο ο μαθητής, αλλά και ο
δάσκαλος, καθώς από κοινού -με διαφορετικό βέβαια βαθμό ευθύνης- “παράγουν” το
εκπαιδευτικό έργο/αποτέλεσμα. Άλλωστε ο δάσκαλος θα ερωτάται διαρκώς γιατί
επέλεξε την χ ή ψ μεθοδολογία. Ας μη βιαστούμε να ρωτήσουμε και να απαντήσουμε
ποιο μοντέλο συμμερίζεται ο κάθε εκπαιδευτικός. Ας κοιτάξουμε πρώτα τη
διαδικασία, που -όπως προαναφέρθηκε- ορίζεται σε μεγάλο βαθμό από αναλυτικά
προγράμματα, σχολικά εγχειρίδια, οδηγίες σχολικών συμβούλων και γενικότερη
συμβουλευτική πανεπιστημιακών δασκάλων. Ως περιβάλλον προέλευσης των
ερωτημάτων/cases επέλεξα το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας στη Β΄βάθμια, τόσο γιατί
το γνωρίζω πολύ καλά, όσο και γιατί -κατά κοινή νομίζω ομολογία- είναι το
μάθημα που σκοπό έχει να μάθει στο μαθητή “να σκέπτεται σωστά, να εκφράζεται
ελεύθερα και να καλλιεργεί συστηματικά την ικανότητά του στο γραπτό λόγο”. Για
όλα τα παρακάτω πρώτοι καλούνται να απαντήσουν οι ειδικοί. Ας δούμε ενδεικτικά τις ακόλουθες
περιπτώσεις:
Ø Νεοελληνική
Γλώσσα (Α΄Γυμνασίου)-Βιβλίο Μαθητή/ενότητα 4:ΦPONTIZΩ ΓIA TH ΔIATPOΦH KAI THN
YΓEIA MOY/ Kείμενο 4 [H ταινία Πολίτικη κουζίνα]…
Η συζήτηση στην τάξη αφορά το φαγητό με ερωτήματα όπως “Περιγράψτε τι
φάγατε σήμερα στο πρωινό σας”, κλπ…, πολύ φυσιολογικά για την εν λόγω τάξη. Το
κείμενο 4 εισάγει στη συζήτηση τη συγκεκριμένη ταινία με σύντομο σχόλιο “με τις
μαγικές ιστορίες για μπαχάρια και αστέρια τον έδεσε για πάντα με την τέχνη της
μαγειρικής”, το οποίο τη συνδέει στη συνείδηση του μαθητή με το φαγητό και τη
μαγειρική. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί πως (ίσως κατόπιν υπόδειξης του
προγράμματος ή επιλογής του διδάσκοντος;) σε πολλά σχολεία τα παιδιά
παρακολούθησαν την ταινία και -όπως έδειξε δειγματοληπτικός έλεγχος πολλών
ετών- αποφάνθηκαν πως πρόκειται για φιλμ σχετικό με το φαγητό! Είναι γνωστό
βέβαια πως η “Πολίτικη Κουζίνα” είναι φιλμ με διακριτό ιστορικό υπόβαθρο,
σαφείς κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις και συνδυάζει τις κατάλληλες δόσεις
κωμωδίας, δράματος και ηθογραφίας. Όλα αυτά αντικειμενικά αγνοούνται από το
παιδί αυτής της ηλικίας. Όταν μάλιστα επιλέγεται να προβληθεί το φιλμ, πρέπει
να λάβουμε υπόψη και τις καίριες σημειολογικές προσεγγίσεις, όπως π.χ. την
εναρκτήρια σκηνή του θηλασμού ή τον τίτλο που επιδέχεται διπλή “ανάγνωση” ως “Πολίτικη”
αλλά και “Πολιτική” κουζίνα λόγω του ιστορικού και πολιτικού υποβάθρου.
Αμφιβάλλω αν οι συντάκτες του εγχειριδίου είχαν τέτοιο στόχο και διδακτική
προοπτική για τη μύηση του μαθητή στην Τέχνη ή απλά αναζητούσαν ένα ακόμα
πολυτροπικό κείμενο, όπως επίσης και κατά πόσο το θέμα απασχόλησε επαρκώς τους
εκπαιδευτικούς, ιδιαίτερα εκείνους που επέλεξαν και την προβολή. Τα πράγματα
δεν είναι τόσο απλά. Ο ειδικός επιλέγει και ο εκπαιδευτικός υλοποιεί με βάση
κάποια σαφή καταρχήν εκπαιδευτική στοχοθεσία, η οποία βέβαια επιδέχεται προεκτάσεις.
Δεν είναι δυνατόν όμως να δεχτούμε τη λογική του τυχαίου, όταν αντίστοιχα
γίνεται έντονα λόγος για διδακτικά μοντέλα όλο και περισσότερο στραμμένα στις
ανάγκες του μαθητή, ο οποίος σημειωτέον ζει πλέον στην εποχή της επανάστασης
των φορητών συσκευών και απολαμβάνει μια πολύπλευρη και απόλυτα προσωποποιημένη
εμπειρία διαδικτυακής περιήγησης.
Ø Έκφραση Έκθεση
(Β' Γυμνασίου)-Βιβλίο Μαθητή/ενότητα 6: ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΩ, ΕΝΗΜΕΡΩΝΟΜΑΙ ΚΑΙ
ΨΥΧΑΓΩΓΟΥΜΑΙ ΑΠΟ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΗΓΕΣ (ΜΜΕ, ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΤΛ.)/σ.94 Kείμενο 6 [Πολίτικη
κουζίνα]
Την επόμενη χρονιά, που το παιδί είναι πιο ώριμο, η αναφορά στην “Πολίτικη
Κουζίνα” επανέρχεται. Αυτή τη φορά εξαντλείται σε μια επιφανειακή αναδημοσίευση
της σύντομης παρουσίασης της ταινίας από το περιοδικό «Αθηνόραμα». Ισχύουν
φυσικά όλα τα παραπάνω… Για όσους αναρωτηθούν αν το μόνο μας παράδειγμα είναι η
συγκεκριμένη ταινία, υπάρχουν δυο απαντήσεις… Η πρώτη είναι πως έχουμε κι άλλα
και θα έχουμε όσα ζητηθούν και η δεύτερη πως μετά από 28 χρόνια στην
προετοιμασία Πανελλαδικών δεν ρωτάμε πια για να μάθουμε πώς γίνεται. Απλά το
εξηγούμε σε όποιον θέλει να μάθει…
Ø Έκφραση Έκθεση
(Α' Λυκείου)-Βιβλίο Μαθητή/ΟΙ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ/Γλώσσα και κοινωνική
ομάδα/Άσκηση: Γράψτε ένα φανταστικό διάλογο ανάμεσα στους οδηγούς μιας
ρολς-ρόις και ενός φορτηγού που τα αυτοκίνητά τους μόλις συγκρούστηκαν.
Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο η άσκηση αυτή θεωρώ πως είναι η καταλληλότερη
επιλογή για την ενίσχυση του κοινωνικού ρατσισμού! Μιλώντας με το μαθητή περί
κοινωνικών ομάδων και της γλώσσας αυτών, υποδεικνύουμε ευθέως πως αυτός που
οδηγεί ρολς-ρόις είναι κύριος και μιλάει «όπως πρέπει», ενώ ο οδηγός του
φορτηγού είναι προφανώς «φορτηγατζής» και μιλάει ανάλογα… Ομολογώ πως έχω
προσπαθήσει πολύ να αντιληφθώ κάποια άλλη εκδοχή της άσκησης αυτής, αλλά κατέστη
μάταιο. Όταν μάλιστα στη Β΄Λυκείου στη σελίδα 97 ρωτάμε το μαθητή «Δικαιολογείς
την ύπαρξη “καθαρά” γυναικείων και αντρικών επαγγελμάτων;» και μας απαντά
εύκολα πως ένα τέτοιο είναι ο “νταλικιέρης” νομίζω πως πρέπει να ανησυχούμε. Αν
-έστω και στο ελάχιστο- το ίδιο βιβλίο που εξηγεί την επικινδυνότητα των
κοινωνικών στερεοτύπων συμβάλλει άτυπα αλλά ουσιαστικά στην εδραίωσή τους, τότε
η συζήτηση περί διδακτικών μοντέλων είναι μακριά ακόμα. Όταν το παιδί στην
ηλικία των 16 ετών δεν μπορεί να διακρίνει και να περιγράψει πως ένα μεγάλο
όχημα οδηγείται εξίσου (για λόγους εκπαίδευσης και δεξιότητας και μόνο!) από τα
δυο φύλα, την ίδια στιγμή που στις αστικές συγκοινωνίες είναι επιβάτης ανάλογου
οχήματος που οδηγείται και από γυναίκα οδηγό, και αντίθετα επιμένει να
σκιαγραφεί παραστατικά την εικόνα του άνδρα “νταλικιέρη”, είναι βέβαιο πως
εκπαιδεύεται με λάθος τρόπο, όπως και να λέγεται το μοντέλο διδακτικής που
υιοθετούμε.
Ø Έκφραση Έκθεση
(Β΄ Λυκείου)-Βιβλίο Μαθητή/ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΕΙΔΗ/Θέματα για συζήτηση και
έκφραση-έκθεση (σχετικά με το χαρακτηρισμό ατόμου, τις στερεότυπες αντιλήψεις,
το φυλετικό και κοινωνικό ρατσισμό)/Άσκηση: Ένιωσες ποτέ ανεπιθύμητος σε μια
ομάδα ή σε μια συντροφιά ανθρώπων, μόνο και μόνο επειδή σε διέκρινε κάποιο
ιδιαίτερο χαρακτηριστικό; Πώς αντέδρασες;
Σε συνέχεια του παραπάνω αξίζει να δούμε κι αυτό. Ρωτάμε ευθέως το
μαθητή αν έχει κάποιο πρόβλημα… Βέβαια, θα πει κανείς πως ένα σωστό βιβλίο
πρέπει να περιέχει και λίγη ψυχανάλυση. Άραγε τι περιμένουμε να μας απαντήσει; Υπάρχει
σωστή απάντηση; Μάλλον ζητάμε ειλικρίνεια. Λέμε «έχεις κάποιο πρόβλημα; Πες το
μας, μη ντρέπεσαι!». Επίσης, η απορία μας είναι «σε μια ομάδα ή σε μια
συντροφιά ανθρώπων»! Προφανώς οι συντάκτες είχαν υπόψη τους και άλλες εκδοχές
συναναστροφών, τις οποίες αδυνατώ να αντιληφθώ…
Στο τέλος όλων αυτών σκέφτηκα -σε δεύτερο χρόνο- μήπως πολλοί από εσάς
θέλετε να με ρωτήσετε ποια ακριβώς είναι η σχέση της διδακτικής με τα
παραδείγματα που δίνω. Ίσως μάλιστα κάποιοι αισθάνονται πως υπάρχει σύγχυση
ανάμεσα στο υλικό διδασκαλίας και τον τρόπο (μέθοδο). Αν και νομίζω πως αυτό
έχει ήδη απαντηθεί, μια εναλλακτική σύντομη απάντηση για να συνοψίσουμε θα ήταν
η εξής: τα σχολικά βιβλία, στην περίπτωσή μας τα υπάρχοντα και προαναφερθέντα,
εκδόθηκαν περί το 2000, χωρίς να μπορώ να το προσδιορίσω επακριβώς. Άρα, το
εκπαιδευτικό υλικό προϋπάρχει και ο εκπαιδευτικός το “συναντά” ως δεδομένο,
τουλάχιστον μέχρι να κυκλοφορήσουν νέα βιβλία, για το σχεδιασμό των οποίων
χρειάζεται φυσικά μια ξεχωριστή συζήτηση. Είναι προφανές πως η επιλογή και η
αξιοποίηση του υλικού θα αφορά πρώτιστα τον εκπαιδευτικό και -για λόγους τάξης
του πράγματος ας μην παραλείψουμε και- το σχολικό σύμβουλο. Επιστρέφουμε λοιπόν
στο θέμα της διδακτικής, γιατί -όπως άλλωστε δείξαμε και κατανοήθηκε νομίζω-
χωρίς έμπειρο Δάσκαλο μάθημα δεν γίνεται…
Σας ευχαριστώ πολύ ! Θα επανέλθω !
________________________________________
* Ο Φώτης Παντόπουλος είναι
εκπαιδευτικός-επικοινωνιολόγος, υπεύθυνος του Προγράμματος “My name is Teacher” και της ερευνητικής ομάδας Εκπαίδευσης,
Τηλεκπαίδευσης και Διδακτικής του Τμήματος Πληροφορικής Πανεπιστημίου
Θεσσαλίας.